Uiteindelijk een optimistisch verhaal over machteloosheid

Een thriller met verschillende onderliggende conflicten en handelen volgens de Franciscusgeest. Evert te Winkel is lyrisch over Advocaat van de Waarheid van Adriaan Bos.

Luca Pacciano en Sam Richter zijn de uitvinders van een chip die onder meer ziekten vroegtijdig kan ontdekken, waardoor deze ook vroegtijdig bestreden kunnen worden. Met name Luca heeft grote ethische bezwaren tegen het gebruik van de chip, deze wordt nog niet geëxploiteerd, die kwaadwillenden teveel macht zou kunnen geven. Sam wordt voorin het verhaal ziek, het is dan het begin van een wereldwijde pandemie, en op zijn sterfbed brengt hij zijn aandelen in het bedrijf onder in de stichting S.A.M.

Deze stichting heeft Sam voor hoofdpersoon Thomas Buitenhuyzen opgericht, zodat deze ethisch ondernemen in de franciscusgeest kan stimuleren, en waarvan zijn vrouw Karin samen met Thomas bestuurder is. Daarmee neemt Sam bewust de invloed op de exploitatie van de chip van zijn twee zonen Johan en George af. Dat hierdoor conflicten zullen ontstaan neemt hij op de koop toe. Sam vertelt Thomas, die tot directeur benoemd moet worden, van een droom die hij had, waarin de chip misbruikt werd om mensen te volgen in alles wat zij doen. ‘Zorg dat de chip nooit gebruikt wordt’, bezweert Sam.

Zonen George en Johan, die Sam beloofd had dat zij de chip mochten exploiteren, zijn vanzelfsprekend zeer ongelukkig met deze constructie. Volgens hen was hun vader niet voldoende toerekeningsvatbaar, door de ziekte en toegediende morfine, toen hij deze beslissing nam. Maar niet alleen de zonen van Sam zorgen voor problemen van Thomas. Ook het onverwachte overlijden van Luca, enige tijd later en onder verdachte omstandigheden, is een onderdeel van de steeds groeiende problemen van Thomas. Kán Thomas de exploitatie van de chip eigenlijk wel tegenhouden?

Angst en populisme
De bevolking van Europa en de VS roepen om maatregelen tegen de pandemie, die buitengewone proporties aanneemt. Een Amerikaans bedrijf jaagt op de uitvinding, volgens hen zou de chip ingezet kunnen worden om de pandemie te bestrijden. Politici, die graag herkozen willen worden, luisteren graag naar de luide roep van het volk om maatregelen, hoewel deze een ernstige inbreuk op de privacy vormen. Zonder de chip zullen in ieder geval vele doden vallen. Ook financieel zijn de consequenties om de chip niet op de markt te brengen groot. Thomas heeft alleen de droom van en de belofte aan Sam. Daar houdt hij zich aan.

Door het verhaal heen wordt duidelijk dat Thomas (het lijkt niet toevallig dat dit ook de voornaam van de Franciscusbiograaf Thomas van Celano is) hoofd en bijzaken beter onderscheidt door meditatie en door zich te richten op Franciscus. Deze twaalfde-eeuwse heilige leefde, volgens de overlevering, in volkomen harmonie met zijn omgeving en trok hij zich vrijwillig terug uit de drukke stad.

Voormalig topadvocaat Thomas kan zich echter niet harmonieus terugtrekken uit zijn verantwoordelijkheid voor stichting en chip en komt daardoor juist in het oog van het conflict. Maar alleen door het conflict aan te gaan, kan Thomas werkelijk in de geest van Franciscus leven.

Twee denkwijzen
Behalve dit hele concrete conflict komen verschillende diepere conflicten in het boek naar voren. De tegenstelling tussen het pragmatisme van de politiek en de ethische beslissingen die Thomas vanuit de franciscusgeest neemt is misschien wel de belangrijkste. Het opvallendste conflict is echter dat tussen economisch denken en wetenschappelijk denken, zoals in de volgende passage, een gesprek tussen George en Johan:

“‘Wij zijn met ons bedrijf hartstikke rijk geworden. We hebben Spite (bijnaam van de chip, red.) in ieder geval niet nodig.’
‘Wat een onzinnige benadering. Daar gaat het toch niet om?’
‘Waar gaat het dan wel om? Waarom wil jij Spite dan exploiteren?’
‘Nou, dat lijkt me niet zo moeilijk. Ik ben ondernemer en zie een goudgerande kans voor mijn bedrijf. Een lot uit de loterij om de aandeelhouderswaarde een enorme boost te geven! Wat wil je nog meer horen?’

Johan ergerde zich mateloos. Dit soort discussies hadden zij vaker gehad, ook toen hun vader nog leefde. Hij stond dan als econoom tegenover zijn vader en broer als techneuten, die met voor hem moeilijk te volgen redeneringen kansen voor hun bedrijf lieten liggen.”

Ook voor de politici, in het boek over het algemeen als zeer pragmatisch en vaak populistisch voorgesteld, rechtvaardigt het economisch belang om de pandemie op te lossen het om over ethische bezwaren heen stappen. Vele doden en jarenlang isolement om de kans op verspreiding van de ziekte zoveel mogelijk te voorkomen zal de wereldeconomie in een diepe depressie storten. Daarnaast zijn velen bang voor de vele doden. Enkele ‘dissidenten’ zeggen juist dat het beter is om te sterven dan een onvrij leven te leiden.

Met al deze conflicten op een vrij abstract niveau zou haast vergeten worden dat het boek een thriller is. Als Thomas -het boek is zo duidelijk om Thomas heen geschreven dat het schrijven ervan in de ik-vorm niet had misstaan- in Rome is, kan hij maar ternauwernood aan de politie ontsnappen. Thomas weet te ontvluchten, maar er wordt wel een internationaal opsporingsbevel tegen hem uitgevaardigd. Het leven van Thomas blijkt zelfs in gevaar te zijn.

Mooi en droevig
De tragiek van het boek is misschien wel dat je nergens het idee krijgt dat Thomas zijn belofte aan Sam echt kan inlossen. De machten waar Thomas tegen strijdt lijken zo enorm, het populisme is in de politiek zo diep doorgedrongen en de angst voor de dood is zo intens dat Thomas, die daar vrijwel alleen tegenover staat, in het niets lijkt te verdwijnen. Toch weerhoudt dit Thomas niet om er alles aan te doen om zijn belofte aan Sam na te komen.

Je kan dit heel moralistisch lezen, als zou Thomas een typische ‘goeie’ zijn die tegen de ‘slechten’, dus op machtsbeluste politici en ondernemingen met alleen een winstoogmerk, zou strijden. Thomas zou dan de zelfopofferende held van het verhaal zijn. Zo lees ik het niet. Het idee te moeten opboksen tegen machten die groter zijn dan jij lijkt me een algemeen menselijk idee. Dat idee van machteloosheid weet Bos in het boek ragfijn weer te geven, zelfs ondanks dat Thomas zeer actief wordt weergegeven. Een machteloosheid dit tot het einde toe het verhaal beheerst. Maar uiteindelijk is het verhaal veel droever en veel mooier dan dat.

Advocaat van de Waarheid
Auteur: Adriaan Bos
Uitgeverij Juwelenschip
Jaar: 2012

Binnenkort ook op Vrijzinnig Evangelisch een interview met Adriaan Bos, auteur van Advocaat van de Waarheid. Hier een eerder interview met de auteur:

http://www.youtube.com/watch?v=tRRZmjq37QA