Categorieën
Politiek en Geloof

De januskop van Mandela

mandela, ian walters, freefoto
Borstbeeld Mandela door Ian Walters, foto: Freefoto.com

De Nobelprijs voor de vrede kreeg hij, samen met toenmalige president De Klerk van Zuid-Afrika. Enkele jaren later werd Mandela zelf de eerste zwarte president van Zuid-Afrika, de Apartheid werd afgeschaft. Donderdag overleed misschien wel de grootste president van Zuid-Afrika ooit. Zelfs als het afschaffen van de Apartheid slechts ten dele op het conto van Mandela te schrijven valt, zoals sommigen beweren, dan nog is hij en held en ontving hij de Nobelprijs zonder enige twijfel terecht. Velen kregen die Nobelprijs voor mindere prestaties. Maar een held is hij niet altijd geweest.

Naschrift toegevoegd

In een verrassend open artikel van het Reformatorisch Dagblad schrijft men bijvoorbeeld dat de VS Mandela pas in 2008 van de lijst van terrorismeverdachten schrapten, Thatcher noemde het ANC een typisch terroristische organisatie, het RD zelf noemt het ANC een typisch marxistische terreurorganisatie. Mandela was oprichter en hoofd van de gewapende tak van het ANC en daarmee direct verantwoordelijk voor het geweld. Hij bekende bij zijn proces 156 daden van publiek geweld, waaronder bombaanslagen op publieke plaatsten.

Goede zaak
Pas na het verdwijnen van Apartheid en zijn vrijlating kantelde het beeld van Mandela als terrorist tot het beeld van een vrijheidsstrijder met messiaanse trekjes. Met die kanteling, die op zich een goede correctie is, lijkt het soms wel onmogelijk om op een zakelijke manier naar de kwalijke kanten van ANC en Mandela te kijken.

In een discussie op Twitter werd Mandela vergeleken met het verzet van Nederland, Joegoslavië, Frankrijk en Rusland in de Tweede Wereldoorlog en met de Nederlandse Onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje. Boodschap: Het is geen terrorisme, want ANC en Mandela vochten voor een goede zaak.

Waar het mis gaat in deze redenatie, laat de oorlogsethiek al eeuwenlang zien. Ik gebruik hiervoor het geweldige boek Over oorlog en ethiek van Carl Ceulemans. De oorlogsethiek is niet geheel toepasbaar omdat het ANC geen leger van een staat is, maar het is wel bruikbaar voor het beoordelen van de situatie. ANC en Mandela vochten voor een rechtvaardige zaak, namelijk de afschaffing van de apartheid en het stoppen van rassensegregatie.

Het vechten voor een rechtvaardige zaak is volgens de bellum justum-theorie, de leer van de rechtvaardige oorlog, het onderdeel jus ad bellum, ofwel: het recht om een oorlog te beginnen. Ik beoordeel het hier voornamelijk op het principe van de rechtvaardige zaak, andere principes zijn intentie, redelijke kans op succes, proportionaliteit, laatste redmiddel en legitiem gezag (p. 24).

Goed strijden
Is de beslissing eenmaal genomen dat geweld geoorloofd is, dan nog is terughoudendheid geboden. Dat is het jus in bello-principe, ofwel: de rechtvaardigheid in de manier van oorlog voeren. Daarbij spelen twee principes traditioneel een hele belangrijke rol: het discriminatieprincipe en het proportionaliteitsprincipe.

Het proportionaliteitsprincipe van jus in bello is anders dan dat van jus ad bellum. Proportionaliteit bij jus ad bellum gaat over de vraag of het goede dat met een oorlog bereikt wordt groter is dan het kwaad van de oorlog zelf, bij jus in bello gaat het over de vraag of het doel van een specifieke oorlogshandeling opweegt tegen de schade hiervan.

Het andere principe, dat van discriminatie, is het onderscheid tussen wel- en niet-militairen. Het treffen van niet-combattanten moet in principe zoveel mogelijk vermeden worden, burgers kunnen zeker geen doelwit zijn (p. 25). Wanneer niet-militairen bewust burgerdoelen kiezen, dan valt dat onder terreur.

Bomaanslagen op onder meer treinstations (voordat Mandela in de gevangenis kwam), kerken, winkelcentra, rechtbanken, banken en bioscopen (in de jaren tachtig, toen hij weliswaar in de gevangenis zat, maar wel contact onderhield met de ANC-leiders) kunnen op geen enkele wijze gerekend worden tot burgerdoelen die voor militaire doeleinden gebruikt kunnen worden (p. 136) en van foutjes kan ook geen sprake zijn (p. 141). Ook collateral damage lijkt hier niet mee te spelen; de doelen zijn louter civiel (p. 144).

Het jus in bello-principe proportionaliteit hangt ook sterk samen met het jus ad bellum-principe ‘laatste redmiddel’, via de plicht om slechts noodzakelijk geweld te gebruiken. Daarbij moet het doel zijn om de vijandelijke combattant uit te schakelen, slechts indien echt nodig door te doden (p. 159). Het gebruik van zwaardere middelen dan strikt noodzakelijk leidt niet alleen tot onnodige materiële schade, maar ook tot onnodig leed (p. 160). Aanslagen op treinstations, kerken, winkelcentra en dergelijke hebben op geen enkele wijze tot doel vijandelijke strijders uit te schakelen. Het ANC, met Mandela als hoofd van de gewapende tak, was dus duidelijk een terroristische organisatie.

In goede banen
Het Reformatorisch Dagblad gaat ook in op de gewelddadigheid van Mandela:

“Dát Mandela in 1961 geweld omarmde is geen punt van discussie. […] Mandela motiveerde zijn besluit zelf in zijn autobiografie uit 1995 als een laatste redmiddel. ‘Ik vond het verkeerd en immoreel om onze mensen bloot te stellen aan gewapende aanvallen van de staat zonder hun enig alternatief te bieden’, schrijft Mandela. De zwarte bevolking begon bovendien zelf al naar de wapens te grijpen en dan kon dat maar beter in goede banen worden geleid, aldus Mandela.”

Ik kan een heel eind in deze redenering meegaan, ongetwijfeld zullen veel acties legitiem geweest zijn, met het beschermen van burgers en het strijden tegen andere strijders als doel. Maar de genoemde voorbeelden kunnen toch moeilijk gezien worden als een laatste redmiddel, als een verdediging tegen het geweld van de staat. Op z’n best is Mandela er niet in geslaagd het ontluikende geweld van de zwarte bevolking in goede banen te leiden.

Wat ik wel weet is dat onder zijn verantwoordelijkheid onnodige burgerslachtoffers gevallen zijn. Tegelijkertijd, en dat mag niet over het hoofd gezien, kwam een Mandela uit de gevangenis die het goede zocht voor de bevolking en rassensegregatie tegenging. Het Zuid-Afrika van nu, al is het na Mandela in verval geraakt, is anders dan het Zimbabwe van Robert Mugabe, waar verzoening tussen blank en zwart niet heeft plaatsgevonden. Maar het vanzelfsprekende gelijk van hen die Mandela een held vinden, geeft hen die hem een terrorist noemen geen ongelijk. Mandela heeft een twee gezichten, waarbij zijn laatste gezicht terecht de meeste aandacht krijgt.

Naschrift zondag 8 december 2013:
Door onzorgvuldigheid beweerde dit artikel dat Nelson Mandela op vrijdag overleden is. Dat was natuurlijk donderdag 5 december. Lees alle correcties sinds 8 december 2013 hier terug.

Door Evert te Winkel

Initiatiefnemer van Vrijzinnig Evangelisch. Ooit een wat zurige bijna-ex-evangelische, inmiddels opbouwend-kritisch evangelisch. Probeert aardiger te zijn.

3 reacties op “De januskop van Mandela”