I Profeten
België heeft een erg eigenaardig en ingewikkeld systeem voor godsdienstlessen in het openbaar onderwijs. Iedere student op de basisschool en in het voortgezet onderwijs kan hierbij de eigen religie kiezen uit een lijst met officiële religies, waaronder katholicisme, protestantisme, islam en jodendom. Zij krijgen dan honderd minuten per week les in die religie. Voor niet-religieuze kinderen is er een apart vak dat ‘niet-confessionele zedenleer’ genoemd wordt, gebaseerd op vrijzinnig humanisme.
Door: Bram Cools
Inhoud:
I Profeten
II Bovennatuurlijk
III Gaslighting
IV Absolutisme
V Overwinning op de natuur
Verantwoording
Ik sprak recent een docent ‘zedenleer’ van een middelbare school, een overtuigd atheïst zoals vele van zijn collega’s. Op zijn tas had hij een ‘er is geen God’-sticker , en hij is een uitgesproken fan van mensen zoals Richard Dawkins. Onverwacht, in een gesprek over een heel ander onderwerp, kwam het op zijn mening over profeten, en zei iets in de trant van:
Vroeger bekeken we mensen die stemmen horen als profeten, maar tegenwoordig sluiten we hen op in de psychiatrie.”
Ik vind zo’n uitspraak een erg veroordelende en al te veralgemenende bewering, en ook nog eens te extreem naar mijn smaak. Hij verwerpt niet alleen iedere profeet van iedere religie, maar beweert zelfs dat deze allemaal opgesloten zouden moeten worden omdat ze gewoon geestesziek zijn.
Ik heb vaker gelijkaardige sentimenten van atheïsten gehoord en gelezen, soms nog sterker uitgedrukt, soms met een mildere toon. Maar uiteindelijk komen ze allemaal neer op het algemene idee dat iedereen die claimt een bovennatuurlijke ervaring te hebben liegt of een gek is die opgesloten moet worden. Ik zou wel willen dat ik hier een karikatuur schets, maar ik heb echt mensen ontmoet die dit denken. Het lijkt me zelfs een veelvoorkomend idee in sommige atheïstische kringen.
Buiten het stigma dat aan psychologische aandoeningen vastzit en dat door de bovenstaande bewering wordt bevestigd (ook oneerlijk naar die echt lijden onder geestesziekte), is er nog iets zeer problematisch aan de manier waarop het bovennatuurlijke weggewuifd wordt: Materialisme en naturalisme zijn de vastgestelde waarheden: zij kunnen niet ter discussie gesteld worden, zonder dat direct je mentale gezondheid bevraagd wordt.
II Bovennatuurlijk
De wereld waarin ik opgegroeid ben is hier bijna tegenovergesteld aan: Ik groeide op in pinksterkringen en ben daarna bijna altijd deel geweest van charismatische kerken: de Vineyard-beweging. Direct contact met God beschouwt men daar als volkomen normaal, iets dat gestimuleerd moet worden voor alle mensen. Andere bovennatuurlijke zaken vindt men ook behoorlijk normaal. Spreken in tongen (soms vergezeld van vertaling door de Geest, soms met iemand die de taal herkent), genezing, profetie en woorden van kennis (waarbij mensen op bovennatuurlijke wijze informatie van de Heilige Geest ontvingen die zij niet konden hebben) en meer van dit soort zaken komen met enige regelmaat voor.
Zeker: ik heb veel profetieën gezien die ik discutabel vind, veel misbruik en zaken die niet honderd procent koosjer lijken en ik zet zeker vraagtekens bij sommige dingen (hoewel ik zelf nooit iemand ontmoet heb die het bovennatuurlijke of een nep-versie daarvan misbruikte voor geldelijk gewin). Dat alles neemt niet weg dat ik toch teveel gezien en ervaren heb van het bovennatuurlijke om er niet in te geloven. Het is wel waar dat sommige zaken een meer menselijke oorzaak hebben of op andere manieren uitgelegd kunnen worden.
Om het ingewikkelder te maken: Ik heb vele malen in mijn leven gesproken met mensen uit andere landen en met verschillende achtergronden, en daaruit blijkt dat het bovennatuurlijke aanwezig is in verschillende andere culturen, tradities en religies. Hoewel ik best sceptisch ben en denk dat veel dingen die ik gehoord heb overdreven kunnen zijn, verkeerd uitgelegd en dergelijke, is het voor mij onmogelijk om de claim te accepteren die dit alles wegveegt en beweert dat niets van dit alles bestaat. Dat is simpelweg geen optie.
III Gaslighting
Door naar de term ‘gaslighting’ in mijn titel, een woord dat veel gebruikt wordt door veel (Engelstalige) post-fundamentalistische bloggers om een vorm van geestelijk misbruik te beschrijven waarin de ervaringen van het slachtoffer totaal verworpen worden.
Het idee voor het woord komt van een oude film (Gaslight, 1944) die ik zelf niet gezien heb, maar in mijn favoriete film Amélie (Franse titel: Le fabuleux destin d’Amélie Poulain, 2001) komt een heel sterk voorbeeld naar voren,
waarin de persoon naar wie de film vernoemd is, erg boos is om de manier waarop de plaatselijke kruidenier zijn assistent behandelt. Dat is een geestelijk beperkte jongen, misschien wat traag in zijn werk, maar bijzonder vriendelijk. Amélie neemt wraak door langzaamaan kleine dingen in het huis van kruidenier Collignon te wijzigen, lampen met een kleiner wattage, andere deurklinken en dergelijke. Wanneer zij de klokken en wekkers verzet, gaat hij te vroeg naar zijn werk en valt in slaap. Als het hem allemaal teveel wordt en hij likeur drinkt, vervangen door iets ondrinkbaars, en als laatste zijn moeder wil bellen, blijkt hij een psychiater aan de lijn te hebben. Wraak compleet en meneer Collignon is psychologisch een wrak.
Amélie is een extreem voorbeeld van een zeer gecompliceerd en goed voorbereide zaak, maar dezelfde dynamiek kan werkzaam zijn in andere situaties waar dingen gebeuren die niet in andermans wereldbeeld passen. Post-fundamentalisten die de wereld waar zij in opgroeiden ontvluchtten, en die daardoor hun oude wereldbeeld zagen verbrokkelen, wordt verteld dat hun vroegere ervaringen allemaal onwaar zijn, niet geldig, dat ze gek zijn of wat dan ook, want niets kan bestaan dat niet in lijn is met de opvattingen van die gemeenschap.
Dit soort tactieken worden automatische toegepast om welk status-quo-wereldbeeld ook te beschermen van afwijkingen die deze kunnen beroeren. “Wat je ook claimt, het kan niet gebeurd zijn volgens onze Waarheid, je moet dus wel ongelijk hebben of gek zijn. Zwijg of we zorgen dat je zwijgt.” Dit is een hele logische manier om welke orthodoxie dan ook te beschermen om dit vaststaande wereldbeeld overeind te houden.
Als we het woord ‘gaslighting’ gebruiken voor dit soort wereldbeeldbeschermende tactieken, dan moeten we daarbij wel opmerken dat dit soort dingen over het algemeen geen bewuste misleiding zijn anders dan bij Amélie Poulain. Zoals fundamentalisten die de tactiek toepassen over het algemeen mensen niet willen misleiden, maar hun wereldbeeld verdedigen tegen gegevens die niet in hun wereldbeeld passen en het zouden beschadigen. Het lijkt me een normale reactie wanneer twee wereldbeelden botsen en de minder invloedrijke van de twee ervaringen heeft die in tegenspraak zijn met wat mogelijk is volgens de geaccepteerde orthodoxie van de machtigen.
IV Absolutisme
Hetzelfde principe speelt in de logica van de eerdergenoemde docent. De mentaliteit kan omschreven worden als: ‘onze waarheid is dat de rede zegt dat het bovennatuurlijke niet bestaat, dus kan je het bovennatuurlijke niet ervaren hebben. Daarom ben je misleid en moet je of het licht van onze waarheid zien, of je bent een leugenaar die tegengehouden moet worden, of je bent psychisch niet in orde en je moet opgesloten. Op z’n minst moet je zwijgen.’
Atheïsten geven me inderdaad soms het gevoel dat als iemand met een claim over het bovennatuurlijke komt, dat ze inderdaad zo iemand het zwijgen willen opleggen of opsluiten. Zoiets kan niet bestaan en moet verworpen worden. Zoals de Inquisitie in de dagen van Galilei moet nu de orthodoxie van de status quo gevrijwaard blijven van kritiek, de trein moet verder, de Magister dixit van de verlichtingstraditie mag niet tegengesproken.
Deze ideeën kunnen ook in de praktijk tot discriminatie leiden: Een pinksterchristen, Fernando Pauwels, werd recent ontslagen van een Belgische universiteit omdat hij op zijn website claimde te geloven in wonderen. Zijn werk werd door deze claim niet beïnvloed.
Sommige vormen van modern atheïsme zijn wel erg absolutistisch. Ik zou deze atheïsten in geen geval méér vertrouwen als zij aan de macht zouden komen dan welke theocratie dan ook waarin een religie misbruikt wordt om een religieuze groep aan de macht te houden. Zij zouden inderdaad de wereld ‘bevrijden’ van al het bovennatuurlijke, voor zover ze kunnen, desnoods met geweld of door het breken van de geesten van mensen in een psychiatrisch ziekenhuis.
V Overwinning op de natuur
Dit past ironisch genoeg allemaal wel erg goed in het beeld dat C.S. Lewis schetst, dat de moderne wetenschap en technologie dezelfde wortel heeft als de magie: de zoektocht naar het overheersen van de natuur. Lewis noemde magie en wetenschap om deze reden zelfs tweelingen. Dit was het belangrijkste doel van het moderne humanisme: de natuur overweldigen, steeds machtiger worden. Dit betekent ook dat de elite steeds meer macht krijgt over de andere mensen. Modernisme zorgde voor een gesloten wereldbeeld, waarin de natuurwetenschappen enorme ontwikkeling doormaakten en vele buitengewone zaken, van medische ingrepen tot kernwapens, mogelijk maakten door de manipulatie van de natuurlijke wereld.
Helaas is dit wereldbeeld absoluut geworden, het werd voor sommigen de orthodoxie die niet ter discussie gesteld mag worden. De Inquisitie en Galilei hebben van kant gewisseld.
Reden voor deze orthodoxie is de angst voor het onbekende, de angst voor dat wat groter is dan ons. We hebben de natuur zoveel getemd als we kunnen, waarbij we de helft van het ecosysteem van onze planeet verwoestten, waardoor vele soorten uitgestorven zijn, maar we hebben niet eens de macht over onszelf. Soms sussen we onszelf met de neurocalvinistische nonsens, dat we geen vrije wil hebben, zonder door te hebben daarmee de absolute overwinning van de natuur over de mens uit te spreken.
Uiteindelijk zal het bovennatuurlijke niet uitgeroeid worden, tenzij een zeer totalitaire atheïstische dictatuur ontstaat, waarin iedereen die iets over het bovennatuurlijke zegt, ‘genezen’ wordt. Het kan niet tegengehouden worden of uitgewist van de wereld. De werkelijkheid is er, ongeacht onze beschrijvingen ervan, het zal nooit passen in de mal van onze theorietjes over hoe het universum werkt. De wereld is groter dan we zouden willen, er zijn zaken die we niet kunnen onderzoeken met slechts de natuurwetenschappen en die we niet kunnen beïnvloeden met technologie.
We kunnen niet alles controleren. En dat is prima.
Bram
»«
Bram Cools is protestants godsdienstleraar in Antwerpen, actief binnen de plaatselijke vineyard-kerk en geïnteresseerd in de brede traditie van het christelijk geloof, in filosofie en soms een beetje politiek. Hij blogt over deze onderwerpen tegenwoordig vooral in het Engels op http://bramboniusinenglish.wordpress.com/
Verantwoording: Let op, ik woon in een seculier land, waar materialistisch naturalisme de norm is. Hoewel atheïsme niet de absolute meerderheid heeft, is het wel een gerespecteerde traditie die de absolutie norm schijnt te zijn binnen de meeste academische disciplines. Men fronst de wenkbrauwen bij geloof in het bovennatuurlijke, volgens de meeste mensen bestaat het niet of erger. Dezelfde tactiek kan overigens opgemerkt worden bij gemeenschappen met valse claims over het bovennatuurlijke en atheïsten.
Vertaald door Evert te Winkel. Met toestemming overgenomen van Bram Cools’ weblog.