Toen ik een mailtje kreeg van Ark Media of ik Impact van John Ortberg en De manipulator van Martijn Horsman en Rikko Voorberg wilde recenseren, was ik over de eerste beduidend enthousiaster. Boeken waarin de levenswandel van een zekere bijbelse figuur naar onze Nederlandse context vertaald wordt ken ik wel en de Amsterdamse neo-orthodoxie (die anders is dan bijvoorbeeld de Apeldoornse, ik leg dat nog even uit in een reactie) trekt me ook niet zo. Niet meer. Gelukkig werd ik aangenaam verrast.
“Misschien is God wel de eerste die niets van hem (=Jakob) wil,” schrijven de twee in een soort dubbelinterview met zichzelf aan het einde van het boek. Net als in het verhaal van Jakob zelf duikt God op verschillende momenten op verrassende en ontroerende wijze op en geeft het boek daadwerkelijk verrassende inzichten. Bijvoorbeeld hoe de geboorte van Jozef van Jakob eindelijk een vader maakt (hoofdstuk 7), later in de recensie volgen nog een aantal.
Ruimte
In eerste instantie was ik dus niet razend enthousiast, maar natuurlijk steun ik graag Nederlandse auteurs en dus wilde ik wel snel met de recensie beginnen. En het eerste wat opvalt is de prachtige opmaak. De laatste jaren heeft Ark Media zich ontwikkeld tot een uitgeverij met boeken met ruimte, zowel inhoudelijk als qua vormgeving. Dit boek noem ik al wat onaardig neo-orthodox, dat is onaardig, maar de boeken van de laatste tijd zijn veel geschikter om het als orthodox christen mee oneens te zijn. De braafheid is er vanaf, de boeken zijn qua opvattingen divers, soms vernieuwend en soms zelfs tenenkrommend. En ook in de opmaak zie je die ruimte terug: De pagina’s zijn niet te vol, ieder hoofdstuk begint met een lege pagina, dat alles maakt het boek (naast de inhoud) uitstekend leesbaar.
De soms wat erg psychologiserende benadering (Martijn: “Ik realiseer me nu dat we eigenlijk heel verschillend tegen dit verhaal aankijken. Jij ziet het als theater. Ik benader dit verhaal vanuit een therapeutische setting.”) kan een reden zijn voor ergernis, zoals bij Alain Verheij het geval is, maar mij stoorde het niet. Ik vind het niet zo nodig, maar het was geen belemmering in het lezen en de redenen ervoor begrijp ik ook: De enige manier waarop we Jakobs leven kunnen gebruiken om in ons eigen leven meer van God te kennen, is door ons met Jakob te identificeren.
Een aantal lessen spreken op het eerste gezicht voor zich: Gods belofte voor Jakob gold niet omdat hij nou zo’n goed mens was (en dat geldt voor ons ook), dat we proberen onszelf te handhaven in een ingewikkelde wereld door geweld of bedrog en dat beide af te keuren zijn, dat deden Jakob en Esau en dat doen wij ook.
Ontwikkeling
Verrassender is dat Jakob pas met Jozef zich als een vader ging gedragen en verantwoordelijkheid nam, in hoofdstuk 7: “Toen Rachel Jozef ter wereld bracht, zei Jakob tegen Laban: ‘Ik zou graag vertrekken.’ Er zit geen ruimte tussen deze twee beweringen. Ze zijn naadloos aan elkaar verbonden,” schrijven de twee. Ook mooi is om te lezen hoe Jakob op weg naar Laban God ontmoet (hoofdstuk 4) bij Bethel, maar God pas leert vertrouwen op de terugweg, bij de Jabbok (hoofdstukken 11 & 12). Je ziet een ontwikkeling in het karakter van Jakob, van een berekenende nooitgenoeg naar een weliswaar nog onzeker iemand, maar iemand die ook bereid is te geven zonder tegenprestatie. Als laatste verrassende inzicht die ik hier noem (in het boek staan er meer) is dat Jakob God een aantal keer gebruikt om zijn eigen handelen te maskeren. Dat kan natuurlijk ook.
God komt daarmee op verschillende wijzen in het boek voor: als degene die zich aan Jakob openbaart en zegt: ga maar, ik ga met je mee, als stoplap voor Jakobs handelen en als laatste als degene die gewoon met Jakob vecht. Waar iedereen steeds iets van Jakob wil en het hele verhaal steeds draait om berekenende mensen, ziet God Jakob. Twaalf hoofdstukken lang is het over Jakob gegaan en dook God zo nu en dan even op en dan, in het gezamenlijke zelfinterview, verschuift de focus van Jakob naar God. “Nou,” zegt Rikko,
zonder God verliest het verhaal van Jakob volgens mij zijn spanning. Juist omdat er in het verhaal ook altijd een stem van boven is … krijg je een soort perspectief waarin Jakob het alternatief niet ziet dat wij wel aangereikt krijgen: de weg van een God die zorgt.”
Verder dromen
Met de identificatie van onszelf met een zwakke en soms falende Jakob, zou je het verloop van het zelfinterview kunnen samenvatten, verdwijnt ook die noodzaak voor ons om God te verdedigen tegen twijfels, vragen, kritiek en rotzooi. Er ontstaat ruimte voor kritiek op God, voor zoeken hoe God eigenlijk is of niet is. Martijn: “Daar zit ook veel vrijheid in. Dat je gewoon de strijd met God aan kan gaan.”
Om eerlijk te zijn (liever niet) raakte ik ontroerd bij het lezen van dit zelfinterview, juist in het licht van de voorgaande hoofdstukken over Jakob. Het lijkt alsof de beide God vinden door Jakob, hoewel ik meen dat ze God al eerder gevonden hadden. En ik leer daardoor dingen over God die verrassend zijn, die nieuw zijn en die ik mee kan maken. Ik ga dus niet het hele interview langs, lees het vooral aandachtig, zou ik zeggen. Zeker ook als je je afvraagt of deze neo-orthodoxe bijbelbiografie met zelfhulppsychologie wel wat voor jou is, want dat is het.
Alle gekheid op een stokje: De manipulator (ondertitel: Oerlessen in winnen en verliezen) is een verrassend boek dat een overbekend verhaal ontzettend sterk in nieuwe contexten plaatst en het verhaal zo van inzichten voorziet waar ik in ieder geval uit mijzelf niet opgekomen zou zijn. Daarbij speelt de verbeelding een veel belangrijker rol dan degelijke exegese, maar dat is ook niet het doel van het boek. De boeken van Ark Media zorgen de laatste jaren voor ruimte en dit boek geeft zeker de ruimte om verder te dromen, over Jakob, over God. En dat zal ik ook hier doen:
De manipulator nodigt mij uit om na te denken over het leven met God. In mijn evangelische kringen heb ik vrijwel nooit anders gehoord dan dat ik Jezus in mijn hartje moet vragen en dat ik er dan ben, dat dan het moment gekomen is dat ik een getuige kan zijn. Het verhaal van Jakob laat zien dat hij God in zekere zin kent, dat God tot hem spreekt en dat Jakob luistert, maar laat vooral zien dat Jakob daarna moet groeien naar God toe. Als er iets is wat ik (naast wat ik al genoemd heb) uit dit boek meeneem, dan is het wel dat christen-zijn een beginpunt is, een beginpunt om God te leren vertrouwen, om rust in hem te vinden en om in hem en niet in allerlei spullen of rijkdom op welk vlak dan ook.
Op de website vindt je overigens ook gespreksvragen (voor het kringgesprek 😉 ) en een uitnodiging voor een ‘festival’ ter ere van het boek. En misschien ben ik er ook.
De manipulator
Religieus
Ark Media
2014
Paperback, €14, 95
176
Één reactie op “Recensie: De manipulator verrast”
Wat ik bedoel met neo-orthodoxie:
Neo-orthodoxie komt volgens mij grotendeels voort uit de kleine orthodoxe kerken en de evangelischen en is niet vrijzinnig geworden, ondanks dat de geloofsbeleving en de opvattingen wel afwijken van de traditionele Nederlandse orthodoxie:
1. Neo-orthodoxie relativeert het belang van de leer en wil andere gelovigen daarin niet meer op de millimeter bestrijden.
2. De Bijbel is waar, maar niet altijd volgens een letterlijke lezing.
3. Een aantal kernpunten uit het christelijk geloof zijn waar en noodzakelijk, voor de rest is er vrijheid en ruimte voor meningsverschil.
4. Met name rond seksualiteit is de neo-orthodoxe ethiek soepeler dan de traditionele orthodoxe ethiek, nadruk ligt op Gods genade en aandacht voor verschoppelingen.
Ik breng het hierboven wat negatief. Niet omdat ik er op zich negatief tegenaan kijk, ik ben het in veel gevallen met deze vier punten eens, maar ik vind het intellectueel nogal beperkt en voorspelbaar en daarom erger ik me soms nogal aan boeken uit deze hoek. Zo niet met deze, totaal niet zelfs.